نقش و تحول "حرف اضافه" و "را" در تاریخ زبان فارسی

رساله حاضر حاصل پژوهشی است در باره مقوله "حروف اضافه" و "را" در تاریخ زبان فارسی که براساس نظریه ساختگرائی انجام پذیرفته است . بدین منظور 9 متن کهن از دوره های مختلف زبان فارسی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است . به دلیل اهمیت و مشخصه های خاص آثار دوره نخستین زبان فارسی، منابع این تحقیق بیشتر از این دوره برگزیده شده اند. در نتیجه این پژوهش نکات تازه و مفیدی در رابطه با نقش و کارکد این دو مقوله دستوری بدست آمده است . از جمله اینکه کاربرد حروف اضافه ساده در متون کهن فارسی بسیار گسترده تر بوده است . در مقابل برخلاف فارسی امروز حروف اضافه مرکب بطور محدود بکار می رفته اند. بدین ترتیب کاربرد جامع حروف اضافه ساده و در نتیجه گستردگی معنایی این حروف یکی از ویژگیهای بارز زبان گذشته فارسی بشمار می رود. همچنین این بررسی نشان داده است که برخی از حروف اضافه در برخی از دوره ها دارای کاربرد بیشتر و یا بالعکس کمتر بوده اند. بعنوان نمونه حرف اضافه ساده "بر" در تفسیر کمبریج در بسیاری از نمونه ها و برای اشاره به مفاهیم فراوان، در ساختهای مختلف بکار رفته است در حالیکه، در دیگر متون برای بیان آن مفاهیم از حروف اضافه ساده دیگر مانند "به" و یا "با" استفاده شده است . به نظر می رسد که تاثیر خصوصیات لهجه ای نیز می تواند در زمینه و نحوه کاربرد حروف اضافه تنها در دوره و یا دوره های خاصی به کار رفته و سپس متروک شده اند، مانند حرف اضافه "زی" که در میان متون مورد مطالعه تنها در تاریخ بلعمی مشاهده شده است . و نیز موارد کاربرد حرف اضافه مرکب "براستای" فقط در تاریخ بیهقی بدست آمده است . نکته ای که در بررسی تسلسلی متون کهن درمی یابیم این است که کاربرد رایج حروف اضافه گسسته، محدود به دوره نخستین نثر فارسی می شود و در دوره دوم تنها به نمونه های کمیاب برمی خوریم و سپس در دوره های بعد بکلی از بین می رود. از نکات مورد توجه دیگر در این بررسی تبادل بار معنایی حروف اضافه به یکدیگر است . بدین معنی که در یک مقطع زمانی برای بیان یک مفهوم، حرف اضافه خاصی بکار رفته است که در دوره دیگر مفهومی دیگر از آن استنباط شده است . در نمونه های فراوانی، تحولی در مورد کاربرد حروف اضافه مفعول های بیواسطه و باواسطه افعال نیز بچشم می خورد. کاربرد نشانه "را" در دوره های گذشته نیز از نظر دلالت بر معانی مختلف ، حوزه گسترده ای را دربرمی گیرد. بررسی مفاهیم و نقش "را" در ساخت های مختلف جمله نکات جالبی را در زمینه ارزیابی سبک های مختلف نگارش پیش می آورد. در این پژوهش اطلاعاتی در باره چگونگی کاربرد تکواژ "مر" در متون مختلف ارائه شده است . با توجه به نمونه های موحود استعمال لفظ "مر" از حیث زمانی بیشتر متعلق به متون قرن چهارم و پنجم هجری قمری است . اما گهگاه، در برخی از متون دوره دوم نثر فارسی نیز بکار رفته است . کاربرد این لفظ غالبا به همراه نشانه "را" بوده ولی در موارد کمیابی به تنهایی در جایگاه پیش از گروه اسمی ظاهر گردیده است .